به گزارش مسیر انرژی به نقل از مهر، توسعه میادین مشترک نفتی و گازی، به‌ویژه در مرزهای ایران با کشورهای همسایه، یکی از حساس‌ترین و راهبردی‌ترین اولویت‌های صنعت انرژی کشور است. اهمیت این میادین از آن‌جا ناشی می‌شود که برداشت از آن‌ها تابع قاعده «سهم‌بَرنده فعال» است؛ هر طرفی که زودتر و با حجم بیشتر تولید کند، سهم بیشتری از ذخایر را به خود اختصاص می‌دهد و ذخیره باقی‌مانده برای طرف مقابل کمتر می‌شود. این ویژگی باعث می‌شود حتی چند سال تأخیر در توسعه یک میدان، به از دست رفتن میلیاردها دلار ثروت ملی بینجامد.
در سال‌های اخیر، با وجود رشد نیاز داخلی و فشار رقابت برداشت از سوی کشورهای همسایه، روند توسعه بعضی از این میادین به کندی پیش رفته است. علت اصلی را باید در محدودیت منابع مالی دولت، تورم فزاینده، و تحریم‌های بانکی و نفتی جست که راه‌های سنتی تأمین سرمایه را مسدود کرده است. تأمین‌کنندگان خارجی که در گذشته حاضر به ورود به ایران بودند، امروز به‌دلیل محدودیت‌های انتقال پول و بیم از تحریم‌های ثانویه، مشارکت نمی‌کنند یا شروطی بسیار سخت‌گیرانه می‌گذارند. از سوی دیگر، بودجه عمومی کشور توان اختصاص اعتبار سنگین برای همه پروژه‌ها را ندارد.
ظرفیت‌های بازار سرمایه برای پروژه‌های انرژی
در چنین شرایطی، بازار سرمایه داخلی، به‌عنوان یک منبع مستقل و نسبتاً باثبات، اهمیت ویژه پیدا می‌کند. ابزارهای تأمین مالی اسلامی مانند اوراق مشارکت و صکوک، به‌خصوص در حوزه انرژی، ظرفیتی دارند که تاکنون تنها به‌صورت پراکنده مورد استفاده قرار گرفته است. اوراق مشارکت، با سابقه چند دهه‌ای در پروژه‌های عمرانی، به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که در ازای تأمین نقدینگی، سودی مشخص دریافت کنند و در نهایت اصل سرمایه خود را پس بگیرند. اگر این اوراق به‌صورت بلندمدت و با نرخ جذاب — ترجیحاً هم‌سطح با نرخ تورم — طراحی شوند، قادرند سرمایه‌های خرد و کلان را به سمت پروژه‌های نفتی هدایت کنند؛ پروژه‌هایی که در صورت تکمیل، بازده ارزی و ریالی بالایی خواهند داشت.
صکوک انرژی، به‌ویژه انواع اجاره و استصناع، ابزارهای پیچیده‌تری هستند که مالکیت یا منافع یک دارایی مشخص را به خریدار می‌فروشند. در مدل اجاره، سرمایه‌گذار به‌طور نمادین مالک بخشی از تجهیزات یا تأسیسات نفتی می‌شود و منافع آن را در قالب اجاره‌بها دریافت می‌کند. در مدل استصناع، سرمایه‌گذار هزینه ساخت یک دارایی — مثلاً خط لوله یا سکوی دریایی — را پیش‌پرداخت می‌کند و پس از تکمیل، منافع یا اجاره آن را در طول زمان دریافت می‌کند. این ساختار به‌دلیل هم‌خوانی با موازین شرعی و قابلیت تطبیق با شرایط پروژه‌ای، برای جذب سرمایه میان‌مدت و بلندمدت بسیار مناسب است.
ضمانت‌های معتبر و نقش بورس انرژی در نقدشوندگی
اما موفقیت این ابزارها، وابسته به چند شرط کلیدی است. نخستین شرط، اطمینان سرمایه‌گذار به بازپرداخت اصل و سود اوراق است. تجربه داخلی و جهانی نشان داده که وجود یک ضامن معتبر، جذابیت اوراق را چند برابر می‌کند. در ایران، صندوق توسعه ملی — با مأموریت قانونی حفظ و بهره‌برداری از ذخایر نفتی و منابع ارزی — و شرکت ملی نفت ایران به‌عنوان متولی اصلی بهره‌برداری، می‌توانند این نقش را ایفا کنند. مشارکت این دو نهاد در تضمین اوراق، ریسک نکول را به حداقل می‌رساند و حتی سرمایه‌گذاران محافظه‌کار را به ورود به بازار ترغیب می‌کند.
دومین شرط، فراهم بودن امکان نقدشوندگی در بازار ثانویه است. بخش زیادی از سرمایه‌گذاران بالقوه، به خصوص بخش خصوصی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، تمایل دارند در مواقع ضرورت پیش از سررسید اوراق، آن‌ها را به فروش برسانند. درج اوراق مشارکت یا صکوک نفتی در بورس انرژی ایران، این امکان را فراهم می‌کند. بورس انرژی به دلیل ماهیت تخصصی خود و حضور فعالان صنعت نفت، گاز و برق، بستر مناسب‌تری نسبت به سایر بازارها برای کشف قیمت و انجام معاملات این ابزارها است. نقدشوندگی در این بازار، به معنای این است که حتی مشارکت‌کنندگان کوتاه‌مدت نیز می‌توانند بخشی از خریداران اولیه باشند.
چالش‌ها، ریسک‌ها و پیش‌نیازهای موفقیت
با این حال، مسیر انتشار اوراق نفتی در ایران بدون چالش نیست. یکی از مهمترین ریسک‌ها، نوسان قیمت جهانی نفت و گاز است. کاهش شدید قیمت‌ها می‌تواند جریان نقدی پروژه را مختل و توان بازپرداخت را تهدید کند. ریسک دیگر، نوسانات نرخ ارز و تورم داخلی است که می‌تواند هزینه‌های پروژه را بالا برده و بازده واقعی را کاهش دهد. علاوه بر این، طولانی بودن فرآیند صدور مجوز و پیچیدگی مقررات، با نیاز به سرعت در اجرای پروژه‌های مشترک در تضاد است.
برای مقابله با این چالش‌ها، طراحی دقیق ویژگی‌های اوراق ضروری است. یکی از راهکارها، پیوند دادن نرخ سود اوراق به شاخص‌های اقتصادی مانند تورم یا نرخ سود بین‌بانکی است تا در دوره‌های تورمی، سرمایه‌گذار ارزش واقعی دارایی خود را حفظ کند. همچنین، ترکیب ضمانت‌های چندلایه — از صندوق توسعه ملی، شرکت ملی نفت و حتی بیمه‌های تجاری و ضمانت‌نامه‌های بانکی — می‌تواند ریسک اعتباری را کاهش دهد. فعال‌سازی بازار ثانویه با حضور بازارگردان‌های حرفه‌ای، انتشار بسته‌های کوچک برای جذب سرمایه‌گذاران خرد، و ارائه مشوق‌هایی مانند معافیت مالیاتی برای سود اوراق، دیگر الزامات این مسیرند.
فرصت راهبردی برای حفظ سهم ایران از ذخایر مشترک
بازاریابی هوشمندانه و اطلاع‌رسانی شفاف نیز اهمیت بالایی دارد. سرمایه‌گذارانی که وارد پروژه‌های انرژی می‌شوند، به دنبال اطلاعات دقیق درباره پیشرفت کار، هزینه‌کرد منابع و چشم‌انداز درآمدی هستند. ارائه گزارش‌های دوره‌ای، هم به اعتماد بازار کمک می‌کند و هم از شایعات و ابهامات جلوگیری می‌کند. همچنین تطبیق ساختار اوراق با استانداردهای بین‌المللی صکوک، علاوه بر جلب نظر نهادهای مالی داخلی، می‌تواند راه را برای جذب سرمایه‌گذاران منطقه‌ای و ایرانیان خارج از کشور باز کند.
تجربه کشورهای موفق نشان داده که با ترکیب طراحی مالی هوشمند، ضمانت معتبر، و بازار ثانویه فعال، اوراق مشارکت و صکوک انرژی می‌توانند به یکی از منابع اصلی تأمین مالی پروژه‌های ملی بدل شوند. برای ایران، که در میادین مشترک با یک رقابت واقعی و پرشتاب روبه‌رو است، این ابزار نه‌تنها یک گزینه، بلکه یک ضرورت است؛ ضرورتی برای آنکه سهم عادلانه ما از این ذخایر استراتژیک محفوظ بماند و اقتصاد ملی از مزایای توسعه این منابع بهره‌مند شود.