خطر حذف ایران از بازار انرژی ارمنستان

به گزارش مسیر انرژی، قفقاز جنوبی در شمال ایران به دلیل موقعیت ژئوپلتیک و ژئواکونومیک آن، همواره کانون درگیری بین قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای مانند روسیه، ترکیه، ایران و حتی غرب بوده است. اما پس از فروپاشی شوروی منطقه قره باغ کوهستانی محل جنگ سخت بین دو جمهوری تازه استقلال یافته یعنی جمهوری آذربایجان و ارمنستان شد. هرچند این منطقه نزدیک به ۱۲۰ هزار نفری اکثرا قومیت ارمنی داشتند اما در مجامع بین المللی جزو خاک آذربایجان محسوب می‌شد بطوریکه پس از اعلام استقلال آن در سال ۱۹۹۱ تا انحلال آن در اول ژانویه ۲۰۲۴، هیچ کشوری حتی خود ارمنستان آن را به رسمیت نشناخت.

در این میان، ایران همواره قره باغ را به عنوان خاک جمهوری آذربایجان به رسمیت شناخته که بارها توسط مقامات عالی رتبه کشور مورد تاکید قرار گرفت. اما پس از جنگ دوم قره باغ که منجر به پیروزی باکو و باز پسگیری اراضی اشغالی شد، روابط آن با تهران رو به تیرگی نهاد. زیرا جمهوری آذربایجان ادعا می‌کند که براساس توافق سه جانبه مسکو-ایروان-باکو، استان سیونیک یا همان «کریدور زنگزور» به آذربایجان ملحق خواهد شد تا ارتباط زمینی بین سرزمین اصلی و بخش جدا افتاد آن یعنی جمهوری خودمختار نخجوان برقرار شد که این امر مرزهای تاریخی بین ایران و ارمنستان را از بین خواهد برد. از همین روی، این رویکرد با مخالفت شدید تهران مواجه و بارها تاکید کرد که هیچگونه تغییر ژئوپلیتکی در مرزها را تحمل نخواهد کرد.

دلیل مخالفت ایران

مرز ۴۰ مایلی ایران با ارمنستان به یکی از مهم‌ترین بخش‌های جهان از نظر استراتژیک تبدیل شده است. ایران در سال ۲۰۲۲ بخشی از نیروهای خود را در منطقه مرزی مستقر کرد تا به ترکیه -عضو ناتو- و آذربایجان نشان دهد که هیچ تغییری در مرزهای بین‌المللی در منطقه را تحمل نخواهد کرد و تمامیت ارضی ارمنستان باید حفظ شود. در واقع، ایران به صراحت اعلام کرده که هرگونه ترسیم مجدد مرزها که ارمنستان را به عنوان یک همسایه حذف کند، نشان دهنده «خط قرمز» آن است. بازگشایی کنسولگری ایران در سیونیک/زنگزور در اوت ۲۰۲۲ توسط بسیاری از تحلیلگران منطقه‌ای نشانه روشنی از تعهد ایران به تمامیت ارضی ارمنستان تلقی شده است.

در حال حاضر، به نظر می‌رسد ایران به دنبال راه حلی دیپلماتیک برای این بحران است. ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در دیدارهای جداگانه در ۴ اکتبر با آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان و خلف خلف‌اف، دستیار ویژه رئیس جمهوری آذربایجان، به هر دو طرف هشدار داد که ایران مفهوم کریدور زنگزور را عامل تنش در منطقه می‌داند. در مقابل، رئیسی بر لزوم استفاده همه طرف‌ها از فرمت موسوم به «۳ + ۳» شامل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه، ایران و روسیه برای حل و فصل اختلافات تأکید کرد.

ایران به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، پیش‌بینی می‌کند که به دلیل از بین رفتن ارتباطش با ارمنستان با گشایش دریای سیاه، دسترسی این کشور به دریای سیاه مسدود شود. این وضعیت یک تغییر مرز و یک پسرفت ژئواستراتژیک به ضرر ایران تلقی می‌شود. برای تهران، این امر به عنوان ناتوانی در رسیدن به دریای سیاه و روسیه، کاهش حوزه نفوذ خود در قفقاز و از دست دادن قدرت خود به عنوان یک کشور ترانزیتی در کمربند و جاده تلقی می‌شود. در مجموع، چون بسیاری از بازیگران در کریدور زنگزور منافع متفاوتی دارند، تضاد منافع نیز باعث افزایش تنش در منطقه می‌شود.

از منظر اقتصادی، کریدور زنگزور می‌تواند نقش راهبردی در احیای تجارت و حمل و نقل در منطقه داشته باشد. این کریدور دسترسی نخجوان به دریای سیاه و اروپا را با وجود موقعیت جغرافیایی محدود آن با آذربایجان و ترکیه تسهیل می‌کند. این امر نخجوان را قادر می‌سازد تا نقش فعالی در یکپارچگی اقتصادی منطقه‌ای ایفا کند.

علاوه بر این، کریدور زنگزور می‌تواند نقش استراتژیک در زمینه سیاست‌های انرژی ایفا کند. منابع انرژی در منطقه از طریق این کریدور به بازارهای اروپایی قابل انتقال است. ذخایر غنی نفت و گاز طبیعی آذربایجان را می‌توان از طریق کریدور زنگزور در پروژه‌های انرژی بین‌المللی ادغام و در نتیجه امنیت انرژی منطقه را تضمین کرد. این امر غرب را قادر می‌سازد تا منابع انرژی خود را متنوع کند. از همین روی، اتحادیه اروپا که واردات گاز از روسیه را تحریم و به دنبال منابع جایگزین است، بصورت غیرعلنی از این طرح حمایت می‌کند.

یکی از حامیان و منتفعان کریدور زنگزور بدون تردید ترکیه است که اتصال پیوسته آن به کشورهای آسیای مرکزی عمدتا ترک‌نشین را هموار و نفوذ آن در این منطقه راهبردی را افزایش می‌دهد. ترکیه و آذربایجان، به لطف خط لوله تاناپ (TANAP)، گاز آذربایجان از طریق ترکیه به اروپا منتقل می‌کنند و به این ترتیب پیوند اقتصادی تقویت می‌شود. از سوی دیگر، ایران نیز به دلیل تحریم‌ها نتوانست منابع هیدروکربنی خود را آنطور که می‌خواست به بازارهای جهانی عرضه کند، اما همواره تلاش کرده به بازار مهم این حوزه تبدیل شود.

در صورت تحقق کریدور ادعایی ارتباط ایران عملاً با اروپا قطع خواهد شد، بنابراین ایران قفقاز را که  به عنوان «امن‌ترین» راه رسیدن به اروپا از دست خواهد داد و برای رسیدن به اروپا باید از ترکیه و روسیه عبور کند. یکی از موضوعاتی که اغلب کارشناسان ایرانی به آن اشاره می‌کنند این است که نیروهای روسی در مرز ایران مستقر خواهند شد زیرا امنیت این کریدور توسط روسیه تامین می‌شود. همچنین تاکید می‌شود که با افتتاح کریدور، ایران ویژگی خود را به عنوان یک کشور ترانزیتی متصل کننده آذربایجان به نخجوان از دست خواهد داد و این وضعیت ایران را از مزیت‌های مهم جغرافیایی و ژئوپلیتیکی محروم خواهد کرد. زیرا در صورت عملیاتی شدن این کریدور بدون نیاز به ایران امکان اتصال باکو و نخجوان وجود خواهد داشت و همچنین زمینه انتقال گاز ترکمنستان از طریق آذربایجان به اروپا را فراهم می‌شود.

چنین تحولی یک فاجعه ژئوپلیتیکی برای ایران خواهد بود و کریدور زنگزور ایران را به طور کامل از معادله قفقاز خارج می‌کند. در درازمدت نیز احتمالا باعث شود ایران با پروژه کمربند و جاده از مسیرهای چین به اروپا و آسیا حذف شود.

از دست رفتن بازار ارمنستان

ارمنستان یکی از بازارهای کوچک اما راهبردی برای صادرات گاز است. نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان بلافاصله پس از نشست سه جانبه سوچی به تهران رفت و با روسای جمهور روسیه و آذربایجان دیدار و گفتگو کرد. در جریان این مذاکرات در تاریخ ۱ نوامبر ۲۰۲۲، یادداشت تفاهمی بین ارمنستان و ایران در زمینه انرژی به امضا رسید.

بر اساس تفاهم نامه‌ای که در کاخ سعدآباد تهران امضا شد، قرارداد سوآپ گاز طبیعی و برق بین دو کشور تا سال ۲۰۳۰ تمدید می شود. مجید چگینی معاون وزیر نفت ایران در تشریح این قرارداد گفت: ایران در حال حاضر یک میلیون متر مکعب صادرات دارد. گاز طبیعی در روز به ارمنستان صادر می‌شود و با توافق جدید صادرات گاز دو برابر خواهد شد.

بر اساس قرارداد انرژی که در سال ۲۰۰۴ بین ارمنستان و ایران امضا شد و به اجرا درآمد، تبادل گاز طبیعی و برق بین دو کشور پیش‌بینی شده بود. طبق روش سوآپ در قرارداد، قرار بود ارمنستان از ایران گاز طبیعی بخرد و در ازای آن به ایران برق صادر کند. این قرارداد برای مدت بیست سال برنامه‌ریزی شده بود. امضای توافقنامه جدید در سفر پاشینیان به تهران، قبل از انقضای مدت بیست ساله قرارداد مذکور، هم از نظر زمان و مفاد آن و هم از نظر شرایط منطقه‌ای و جهانی مهم بود.

ارمنستان کشوری محروم از ذخایر گاز طبیعی است و ایران این منابع را در اختیار دارد. با این حال، ایران تنها کشوری نیست که گاز طبیعی ارمنستان را تامین می‌کند. روسیه هم از نظر ظرفیت گاز طبیعی و هم از نظر قیمت تمام شده محصول، تامین کننده دیگر است. اما هیچ روش مبادله‌ای برای عرضه گاز طبیعی روسیه وجود ندارد.

از همین روی، یکی از پیامدهای منفی کریدور زنگزور و قطع مرز ایران و ارمنستان نبود خط انتقال گاز ایران و از دست رفتن این بازار خواهد بود. بنابراین تهران در ماههای اخیر با رویکرد دیپلماسی به دنبال حل این موضوع است که ایجاد «کریدور ارس» یعنی اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ایران در همین راستاست. البته برخی از کارشناسان باور دارند که باوجود راهگذر ارس، باکو هنوز به دنبال ایجاد زنگزور است.