به گزارش مسیر انرژی، صنعت و بازار متانول ایران طی چند سال اخیر دچار قبض و بسط شده است. مجوزهای صادره برای طرح های متانولی باعث شده که سرمایه گذاران این طرح ها با مشکلات تامین مالی، تامین تکنولوژی، تامین خوراک پایدار و سوخت و یوتیلیتی دست به گریبان باشند. حدود ۲۰میلیون تن از مجموع ظرفیت طرح های جدید متانول، پیشرفت زیر ۱۰درصد داشته و در مراحل ابتدایی پروژه قرار دارند. در واقع علاوه بر ۸ مجتمع متانول ساز با ظرفیت ۱۴میلیون تن در سال، بهره برداری از ۶ طرح دیگر با ظرفیت سالانه ۹میلیون تن ظرف یکی دو سال آینده در هاله ای از محاق فرو رفته و آغاز تولید آنها نیز قصه پرغصه دیگری است. بحث تامین خوراک پایدار باعث شده که شرکت ملی صنایع پتروشیمی به دلیل ناترازی گاز، دست به بازنگری طرحهای پتروشیمی در برنامه هفتم و هشتم توسعه بزند و به هلدینگ ها اعلام نماید که بازنگری در طرحهای بر پایه گاز طبیعی مانند واحدهای متانولی، اوره و آمونیاک یا MEG را انجام دهند و پس از بازنگری طرح جایگزین زنجیره ارزش توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی به آنها معرفی شود.
واحدهای متانولی فعال نیز حال و روز خوشی ندارند، چرا که هزینه های بالای تولید، هزینه های حمل و بیمه، عدم تعدیل قیمت های خوراک، سوخت و یوتیلیتی و نوسان نرخ ارز و در مجموع فقدان نگاه حمایتی دولت، باعث کاهش قیمت متانول ایران شده است. شایان ذکر است که روزانه حدود ۷۰میلیون متر مکعب گاز طبیعی (۸درصد کل تولید کشور) به مصرف صنایع پتروشیمی کشور میرسد که ۳۲میلیون متر مکعب آن به عنوان خوراک در واحدهای متانول و اوره به کار می رود و ۳۸میلیون متر مکعب نیز به عنوان سوخت همه مجتمع‌های پتروشیمی مصرف میشود. به عبارت بهتر، متانول سازان ایرانی ۳.۵درصد گاز متان کشور را مصرف کرده در حالیکه سالانه ۲.۵ تا ۳میلیارد دلار برای کشور ارزآوری می کنند. متانول در میان صادرات محصولات پتروشیمی، همواره سهم ۳۰درصدی وزنی و ۲۰درصدی از نظر ارزش را داشته است. قطعی گاز در زمستان بالغ بر ۷۰۰ میلیون دلار برای متانول سازان ایرانی عدم النفع به همراه دارد، به گونه ای که یکی از دلایل اصلی افزایش قیمت جهانی متانول در فصل زمستان هر سال، به دلیل توقف چند تولیدکننده متانول در ایران است.
بازار جهانی زنجیره ارزش متانول
براساس برآورد بازار جهانی متانول در سال ۲۰۲۵ از نظر حجم پیش‌بینی میشود که ۵.۵درصد از نظر ارزش تا سال ۲۰۲۵رشد داشتهباشد و از ۲۰.۴میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ به ۲۶.۶میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ برسد. عامل اصلی و پیشتاز رشد بازار متانول، تقاضای فراینده صنعت خودروسازی است که در سال ۲۰۲۶ حدود ۲۵درصد سهم بازار مصرفی متانول را به خود اختصاص خواهد داد. در روندهای بازار جهانی متانول، تقاضای فزاینده از جانب صنعت خودروسازی و ساختوساز به عنوان پیشران رشد بازار متانول است. MTO/MTP (تبدیل متانول به الفین و پلی پروپیلن) سریع‌ترین رشد مشتقات را در بازار متانول خواهد داشت.
پیش‌بینی میشود که آسیا-پاسیفیک که بزرگترین بازار متانول به شمار میرود، شاهد رشد بالایی بوده و اقتصادهای در حال ظهور آسیا-پاسیفیک و آمریکای جنوبی پتانسیل بالایی در بازار متانول دارند. منطقه شمال شرق آسیا با محوریت چین قطعا مؤثرترین منطقه در بازار جهانی متانول است زیرا که چین بزرگترین تولیدکننده، مصرف‌کننده و واردکننده متانول در دنیاست. کشورهای ژاپن، تایوان و کره جنوبی، تقریبا ۱۰۰ درصد از نیاز خود به متانول را از طریق واردات از دیگر کشورها تامین می نمایند.
پویش‌های بازار جهانی متانول تا سال ۲۰۲۵ عبارتند از؛ ۱- تقاضای فزاینده محصولات پتروشیمی در منطقه آسیا-پاسیفیک (در کشورهای چین، ژاپن، هند، کره جنوبی و استرالیا به دلیل تقاضای زیاد و سریع صنایع ساختوساز، خودرو و الکترونیک که در این میان چین ۸۲.۶درصد مصرف را به خود اختصاص داده‌است) به عنوان پیشران بازار، ۲- استفاده از اتانول و بیواتانول در مصرف سوخت به عنوان مانع و محدودیت، ۳- کاربرد متانول در سوخت کشتی به عنوان فرصت، ۴- محیط ویژه سرمایه‌گذاری به عنوان چالش.
متانول علاوه بر استفاده در تولید محصولات متنوع پتروشیمی در صنعت آهن و فولاد هم به‌کار میرود. بخش خودروسازی تا سال ۲۰۲۵ به میزان ۲۴.۸درصد سهم بازار مصرفی متانول را به خود اختصاص خواهد داد و کماکان پیشرو خواهد بود.
در افق سال ۲۰۳۰ ظرفیت جهانی متانول متوازن شده و به صورت بالقوه‌ای به ۳۱۰.۹۴ میلیون تن افزایش خواهد یافت و یک رشد کلی ۱۰۹درصدی را نسبت به سال ۲۰۲۰ ثبت خواهد کرد. روسیه، ایران و ایالات متحده بیشترین افزایش ظرفیت ایجاد شده را تا افق ۲۰۳۰ به خود اختصاص داده و این سه کشور حدود ۵۹درصد کل افزایش ظرفیت جهانی متانول را در اختیار خواهند داشت. برآورد شده ایران دومین کشور از نظر بیشترین افزایش ظرفیت متانول با ظرفیت ۲۹.۳۹ میلیون تن در سال تا سال ۲۰۳۰ باشد که افزایش ظرفیت‌های اصلی آن متعلق به مجتمع متانول پتروشیمی زاگرس با ظرفیت ۱.۸۵ میلیون تن در سال تا ۲۰۳۰ است.
در بین مواد میانی و کلیدی صنعت پتروشیمی، الفین های سبک (اتیلن و پروپیلن) از اهمیت بسیار زیادی در توسعه زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی برخوردار هستند. فرآیندهای فعلی تولید الفین ها به دلیل بازدهی پایین در تولید پروپیلن و وابستگی به نوسانات قیمت نفت خام طی سال های اخیر دچار تحولاتی شده است. فناوری تولید الفینهای سبک مبتنی بر سایر منابع از جمله زغالسنگ و گاز طبیعی در سال های گذشته توسعه داده شده است.
با توجه به بازده پایین فرآیندهای فعلی تولید پروپیلن، طی یک دهه اخیر، فرآیندهای جدیدی همچون تبدیل کاتالیستی متانول به الفین ها (MTO/P) و تبدیل پروپان به پروپیلن (PDH) جهت تامین پروپیلن مصرفی توسعه داده شده اند. پیش بینی می شود روش های با بازده بالا در سال های آتی رشد قابل توجهی در منطقه آسیای جنوب شرقی داشته باشند و چین نقش محوری در آن دارد. واحدهای تبدیلی MTO/P در راستای تأمین تقاضای روزافزون الفین‌ها در چین به وجود آمدهاند و متانول تولیدی یا وارداتی را به انواع الفین تبدیل می‌کنند. این واحدها عمدتا به صورت یکپارچه بوده به این معنا که الفین های تولید شده در واحدهای MTO در ادامه به پلی الفین ها (پلیاتیلن و پلیپروپیلن) تبدیل می شوند.
چین قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ بالغ بر ۳۶ واحد دیگر نیز جهت تبدیل متانول به الفین طراحی و احداث نماید. کشور چین در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۰.۱ میلیون تن متانول وارد کرده و حدود ۲۴ درصد از مصرف متانول (معادل۱۱.۸ میلیون تن) در چین به تأمین خوراک واحدهای MTO/P مربوط میشود. سهم واحدهای تبدیلی متانول از کل تقاضای متانول چین در سال ۲۰۲۴ حدود ۲۹ درصد (معادل ۱۵.۹ میلیون تن) برآورد می شود.
زنجیره ارزش متانول در ایران
اگر نگاهی به زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی کشور بیندازیم با این واقعیت که زنجیره محصولات الفینی (بهویژه اتیلن) و گاز سنتز (متانول و آمونیاک)، از گستردگی بیشتری برخوردار هستند؛ مواجه می شویم. همواره یکی از معضلات صنعت پتروشیمی کشور، توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی بوده است. خوراک نسبتا ارزان قیمت گاز طبیعی، باعث شده تا پتروشیمی کشور بر پایه اتیلن و گاز سنتز بنا شود و در خصوص گاز سنتز و مشتقات آن طرح های توسعه ای بیشتری نیز در دست ساخت و برنامه ریزی است. همین امر سبب شده تا مسوولان امر از خوراک متانول برای توسعه زنجیره الفینی با احداث طرح های MTO/MTP، اقدام نمایند.
فرآیند MTA (تبدیل متانول به محصولات آروماتیک)، هم میتواند کلید ارتباط میان این زنجیره ارزش باشد. گرچه این فرآیند برای چین نسبت به دیگر مناطق از مزیت بیشتری برخوردار است ولی بر اساس مستندات اولیه تنها دو کشور ایران و ایالات متحده نیز می توانند از این فرآیند به لطف منابع فراوان گاز طبیعی استفاده نمایند. دلیل توجه بیشتر چین به این فرآیند، وجود منابع بالقوه زغال سنگ برای تولید گاز سنتز است. دلیل دیگر نیز می تواند افزایش نیاز این کشور به مصرف پارازایلین باشد که با توجه به کاهش حجم سرمایه گذاری در واحدهای پالایشی این کشور، با سرعت کمتری از تقاضا پیشرفت داشته باشد. می توان با رویکرد صادرات محور به توسعه یکپارچه واحدهای MTA، اقدام به عرضه آن نمود. به عنوان مثال چین بزرگترین مصرف کننده پارازایلین جهان است که نیمی از آن را از مسیر واردات تامین می نماید. مصرف عمده پارازایلن برای تولید پلیاستر بوده که با وجود اشباع پایین دست زنجیره PET در چین، اما این کشور بزرگترین واردکننده آنست.
ایران یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان متانول در دنیاست. مهم ترین بازار صادراتی متانول برای تولیدکنندگان جهانی و بالتبع تولیدکنندگان ایرانی، بازار متانول کشور چین است. ایران نیز با داشتن منابع هیدرکربوری متنوع خود و با توجه به برنامه ریزی های صورت گرفته در برنامه ششم و افق ۱۴۰۴، طرح های متعددی را به منظور افزایش تولید پروپیلن از یک میلیون و ۱۱۴ هزار تن به دو میلیون و ۳۷۴ هزار تن در دستور کار دارد. عمده افزایش ظرفیت تولید پروپیلن در کشور به روش تبدیل پروپان به پروپیلن (PDH) است. هر چند مطالعات و اقدامات اولیه متعددی نیز جهت تعریف طرح های تبدیل گاز طبیعی به الفین نیز در کشور در حال انجام است.
با توجه به مزیت نسبی و رقابتی کشور در منابع نفت و گاز، نسبت به سایر کشورهای دنیا در صورت وجود یک برنامه ریزی جامع، ایران قادر خواهد بود علاوه بر متانول، در تولید و عرضه الفین های سبک مخصوصا پروپیلن نیز کارآمدترین کشور در منطقه باشد. هر چند سایر کشورها و مناطق از جمله ایالات متحده، چین و عربستان و قطر نیز برنامه های توسعه ای را در دستور کار خود قرار داده اند.
قیمت صادراتی متانول به چین علیرغم لحاظ کردن مسافت میان این کشور با هند و برخی کشورهای جنوب-شرق آسیا، به مراتب کمتر است. در واقع چین از طریق مدیریت تقاضای متانول، تعیین کننده قیمت است و یکی از تهدیدهای بازار متانول به حساب می آید. لیکن این تنها چالش پیش روی صنعت متانول کشور نیست! یکی دیگر از چالش های پیش روی این بازار که در بلند مدت میتواند خود را بزرگتر نشان دهد؛ رشد ظرفیت تولیدی آمریکا به مدد شیل گس و مثبت شدن تراز تجاری این کشور است. در واقع افزایش شدت رقابت در این بازار که در کنار دو منطقه آسیای شرقی و خاورمیانه، این ایالات متحده است که بازار جذاب چین و دیگر کشورهای آسیای شرقی را با توجه به منایع شیل گازی، هدف گذاری کرده است.
ایران بازیگری مهم در عرصه این صنعت به شمار میرود و در حال حاضر بیشترین ظرفیت تولیدی متانول منطقه را در اختیار دارد. بنابراین سهم بیشتری در تولید محصولات پتروشیمی کشور به محصول استراتژیک متانول اختصاص خواهد یافت. از طرفی، با در مدار تولید قرار گرفتن واحدهای در حال ساخت و تکمیل ظرفیت برخی از آنها، حدود ۹ میلیون تن در سال و معادل حدود ۶ درصد به ظرفیت اسمی جهان افزوده خواهد شد، از طرف دیگر صنایع چین که چند سالی است که براساس مقررات سختگیرانه محیط زیست اصلاحات فرایندی زیادی روی فرآیند CTO ( تولید الفین ها از زغال سنگ) انجام داده و در حال انجام دارند. ضمن اینکه کل واردات متانول چین ۱۰ میلیون تن در سال است.
باید توجه داشت که راه اندازی واحدهای جدید متانول در کشور افت شدید قیمت را در دنیا به همراه خواهد داشت، به طوریکه بعید به نظر میرسد دیگر قیمت های بالای ۳۵۰ دلار بر تن را تجربه کنیم و لذا هر چند فرصت سوزی های فراوانی شد ولی باز هم دیر نشده و راهی جز تکمیل خوشه های متانول و تکمیل زنجیره ارزش نداریم، اگر میخواهیم ضمن تداوم تولید، پرهیز از خام فروشی، سود معقولی هم نصیب سرمایه گذار و سهامدار شود. لذا تشکیل کنسرسیوم تولیدکنندگان متانول برای جلوگیری از بروز دامپینگ و با هدف فروش و بازاریابی یکپارچه این محصول و تقویت زنجیره پایین دستی با ارزش افزوده بیشتر، ضروری به نظر می رسد.
در مجموع، دغدغه تامین خوراک پایدار این واحدهای متانولی را لاجرم به سمت زنجیره ارزش برده است. هر چند خود تولید و صادرات متانول، به نوعی ایجاد ارزش افزوده از گاز متان است.
خصوصی‌سازی ناقص شرکت‌های پتروشیمی باعث از هم گسیختن زنجیره‌های تولید شده و باعث شده که بعضا سرمایه‌گذاران مختلف در بین زنجیره قرار بگیرند. به عبارتی تضاد منافع سرمایه‌گذاران در طول زنجیره ارزش موجب ابتر ماندن این طرح ها شده به گونه ای که سرمایه‌گذاران و سهامداران عمده شرکت‌های پتروشیمی ترجیحشان اینست که خودشان واحد پایین دستی و زنجیره ارزش بسازند که در نتیجه آن سرمایه گذاری موازی اتفاق افتاده و سرمایه های ملی به هدر می روند.
در بین طرح های جدید تعریف شده، طرح های تولید متانول و زنجیره ارزش آن همچون MTO و MTP با ظرفیت اسمی ۶۰ میلیون تن در سال، تقریبا نیمی از پروژه های جدید صنعت پتروشیمی کشور را دربر می گیرند. پس از آن طرح های الفینی و زنجیره ارزش پایین دستی آنها با ظرفیت ۴۸ میلیون تن در سال از مجموع ظرفیت طرحهای جدید کشور دارند. در مجموع با احتساب الفین تولید شده در واحدهای MTO و MTP، زنجیره الفین و صنایع پایین دستی آن بیشترین سهم را در طرح های آتی صنعت پتروشیمی کشور به خود اختصاص داده اند. عمده خوراک دریافتی طرح های جدید برنامهریزی شده در صنعت پتروشیمی کشور گاز طبیعی در زنجیره ارزش متانول و آمونیاک خواهد بود. باتوجه به برنامه ریزی ۳۴ میلیون تن ظرفیت جدید تولید متانول در کشور که در توسعه زنجیره ارزش به ترکیبات الفینی تبدیل خواهند شد. این مقدار متانول به طور تقریبی برابر با ۳۰ میلیارد مترمکعب در سال تقاضای گاز طبیعی است.
با توجه به اینکه تکمیل و توسعه زنجیره ارزش در دستور کار اجرایی مدیریتی وزارت نفت دولت سیزدهم قرار گرفته تا جایی که اولویت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در صدور مجوز و تأمین منابع مالی صرفا به طرحهای تکمیل زنجیره ارزش اختصاص دارد و پیش بینی میشود در دولت چهاردهم همین رویه ادامه یابد، شرکت ملی صنایع پتروشیمی مطالعه جامع زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی و ارائه فرصت‌های ورود برای سرمایه‌گذاران را در قالب طرحهای زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی در ۲۰ بسته در ۵زنجیره پروپیلن، متانول، اتیلن، آروماتیک و بوتیلن با مجموع ظرفیت اسمی سالانه ۳.۸ میلیون تن با سرمایه‌گذاری ۴.۲ میلیارد دلار و با قابلیت تولید سالانه ۴.۴ میلیارد دلار از انواع محصول پایین‌دستی انجام داده و ۳۶ موافقت‌نامه اصولی به ظرفیت بیش از ۵ میلیون تن در سال برای طرحهای زنجیره ارزش صادر نموده و ۷ طرح دیگر نیز منتظر ورود سرمایه‌گذاران جدید هستند.
با هدف توسعه متوازن صنعت پتروشیمی، پیشنهادهایی در برنامه هفتم توسعه مطرح شده و تکمیل زنجیره ارزش به‌عنوان یک راهبرد مهم مورد توجه قرار گرفته است. در این میان، هلدینگ‌ها به تخصیص ۴۰ درصد سود سالانه در توسعه و تکمیل طرحهای زنجیره ارزش پتروشیمی ملزم شده اند.
بیشتر طرحهای تعریف‌شده در زنجیره ارزش متانول، سرمایه‌گذار دارند و کار را آغاز کرده و موافقت اصولی را گرفته و برخی از طرحهای اسیداستیک پیشرفت‌های مطلوبی دارند. اگر این طرحهای زنجیره ارزش به بهره‌برداری برساند، هم کیفیت محصولات بهبود یافته و هم سبد محصولات پتروشیمی ایران متنوع‌تر میشود.
شایان ذکر است که بیشتر طرحهای پتروشیمی در سند زنجیره ارزش مربوط به پروپیلن بوده و صندوق توسعه ملی؛ متولی تامین مالی طرح های زنجیره ارزش پتروشیمی شده است. هرچند طرحهای زنجیره ارزش به هلدینگ‌ها واگذار شده و این طرح‌ها موازی طرح‌هایی است که بخش خصوصی در زمینه تکمیل زنجیره ارزش اجرا می‌کند و در این میان البته بعضی از طرح‌ها با هم هم‌پوشانی دارند.
هم اکنون طرح های زنجیره ارزش اتانول سنتزی، اسید استیک، وینیل استات مونومر، سیلیکون، MTO، MTG توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی به پتروشیمی های متانولی پیشنهاد داده شده یا در حال اجراست.
در خصوص بحث سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش متانول، مدل تخفیف خوراک گازی پیشنهادی شرکت ملی صنایع پتروشیمی به دلیل چالش های تامین مالی و تحریم لایسنس تکنولوژی زنجیره ارزش، نمیتواند به صورت دستوری اجرا شود. مضافا در تکمیل زنجیره ارزش و واحدهای MTP به دلیل هزینه بالای تولید پروپیلن از این روش برای متانول سازان ایرانی، تولید پروپیلن گران‌تر تمام می شود، در حالیکه قیمت جهانی پروپیلن ارزان‌تر از آنست و خود چینی ها هم بیشتر به دنبال استفاده از متانول به عنوان سوخت یا تبدیل به پارازایلین هستند.
در مورد تکمیل زنجیره ارزش متانول با هدف تولید محصولات مختلف، احداث سه واحد MTP در پارک پروپیلن عسلویه با ظرفیت ۱.۴ میلیون تن در سال تعریف شده است که اشکالات جدی دارد چرا که هزینه ساخت خط لوله طرح پروپیلن عسلویه تا مرودشت حدود ۵۰۰ میلیون دلار معادل ساخت یک واحد PDHاست که هیچ توجیه اقتصادی ندارد و بهتر است پروپیلن در عسلویه به محصولات پایین‌دستی تبدیل شده و پس از تبدیل به محصولات جامد با ارزش افزوده بیشتر و قابل مصرف به عنوان مواد اولیه در صنایع تکمیلی، این مواد به مرودشت از طریق مسیر راه‌آهن یا جاده‌ای منتقل و نسبت به احداث شیمی شهرها و واحدهای تکمیلی پتروشیمی خوشه‌ای منتقل شود.
در پایان پیشنهاد می شود شرکت های متانولی با تشکیل کنسرسیومی نسبت به اجرای طرح های زنجیره ارزش پیشگام شوند و هر یک به فراخور توان و سهم خود، خوراک متانول و تامین مالی داشته باشند. مثلا یک شرکت متانول ساز در حالیکه توانسته موافقت اصولی واحد MTO را از شرکت ملی صنایع پتروشیمی با ظرفیت یک میلیون و ۶۵۰ هزار تن خوراک متانول در منطقه صنایع انرژی بر پارسیان اخذ نماید و به سمت الفین و صنایع پایین دستی حرکت کند و طرح MTGرا نیز در حال اجرا دارد، اما همین شرکت در طرح سیلیکون از زنجیره ارزش متانول هیچ سرمایه گذاری ندارد. لذا بایسته و شایسته است تا از تمام ظرفیت های موجود زنجیره ارزش متانول استفاده شود. تنها در این صورت است که ایران می تواند تبدیل به بنچ مارک جهانی متانول شود.
