۶۶ مجتمع پتروشیمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی احداث شد

به گزارش مسیر انرژی، توسعه صنعت پتروشیمی افزون بر تأمین نیاز داخل با تنوع بخشی به سبد صادرات کشور گامی در مسیر دوری از صادرات تک محصولی است و با توجه به ظرفیت های موجود در کشور، می توان جایگاه صنعت پتروشیمی ایران را در سطح بین المللی ارتقا داد.

تاریخچه
بیش از نیم قرن از ایجاد صنعت پتروشیمی در ایران می گذرد. اواخر دهه ۱۳۳۰ شمسی بود که با دستور وزارت اقتصاد وقت، بنگاه شیمیائی کشور تأسیس شد و احداث کارخانه کود شیمیائی مرودشت در استان فارس به عنوان اولین واحد صنعت پتروشیمی ایران توسط این بنگاه در سال ۱۳۳۷ آغاز شد. کارخانه ای که سال ها بعد با گسترش و توسعه واحدها، پتروشیمی شیراز نام گرفت و به عنوان اولین واحد تولیدی پتروشیمی کشور در تاریخ این صنعت در ایران ماندگار شد.

از آنجا که رشد این صنعت نیازمند فعالیتهای تخصصی بیشتر و هماهنگ با رشد صنعت نفت و گاز بود، ایجاد سازمانی برای توسعه و هدایت این صنعت نوپا ضروری شد و در سال ۱۳۴۲ شرکت ملی صنایع پتروشیمی با مالکیت دولت و به عنوان یکی از شرکت¬های زیر مجموعه شرکت ملی نفت ایران تأسیس گردید و کلیه فعالیت های مرتبط با ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی در این شرکت متمرکز شد.

روند توسعه و تحول صنعت پتروشیمی

روند آغاز، توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در ایران از منظر تاریخی به چند مرحله مشخص تقسیم می شود:

تولد صنعت پتروشیمی و شروع اولیه

۱۳۵۷-۱۳۴۲
از راه اندازی کارخانه کودشیمیایی مرودشت در سال ۱۳۴۲ تا پیروزی انقلاب اسلامی توسعه این صنعت در قالب سه برنامه عمرانی (۵۶–۱۳۴۳) به اجرا درآمد. از عمده اهداف این سه برنامه تأمین نیاز داخلی کشور به کودهای شیمیائی و برخی مواد پایه شیمیائی و پتروشیمیائی بود. احداث مجتمع های پتروشیمی رازی (شاهپور)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارگ، فارابی(ایران نیپون) و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده ای از احداث پتروشیمی بندرامام ( ‏ایران-ژاپن) حاصل این دوره است. در سال ۱۳۵۶ تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی به حدود ۳ میلیون تن (محصولات میانی و نهائی) رسید.

از رکود و توقف تا خیزش دوباره

۱۳۷۶-۱۳۵۹
وقوع جنگ تحمیلی به فاصله کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کاهش و توقف تولید و آسیب به تاسیسات را بر اکثر واحدهای تولیدی صنعت پتروشیمی که در مناطق جنگی واقع در جنوب کشور قرار داشتند، تحمیل کرد و همچنین عملیات ساخت طرح بزرگ پتروشیمی بندر امام متوقف شد.

اما در همین سال ها با وجود شرایط دشوار جنگ و محاصره اقتصادی، تکمیل برخی از طرح های نیمه تمام از جمله توسعه پتروشیمی شیراز با حداکثر استفاده از منابع داخلی انجام شد.

جذابیت و مزایای صنعت پتروشیمی در رشد و توسعه کشور به سرعت این صنعت نوپا را واجد اولویت در برنامه¬های عمرانی و توسعه ساخت. پس از پایان جنگ تحمیلی و همزمان با تدوین اولین برنامه پنج ساله توسعه کشور۱۳۷۲-۱۳۶۸ ، برنامه پنج ساله توسعه پتروشیمی با اهداف زیر تهیه و به تصویب رسید:

– تمرکز بر بازسازی و نوسازی ظرفیتهای خسارت دیده
– اصلاح ساختار و بهره برداری بهینه از واحدهای تولیدی موجود
– تأمین نیاز صنایع پایین دستی (طرح جایگزینی واردات)، صدور محصولات پتروشیمی و کمک به رهائی از اقتصاد تک محصولی در بلند مدت،
– فراهم آوردن زمینه های رشد صنعت غیروابسته و پایه ریزی تکنولوژی داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل

با اجرای برنامه های پنج ساله اول و دوم توسعه پتروشیمی، شامل بازسازی مجتمع های آسیب دیده در جنگ تحمیلی، تکمیل و بهره برداری طرحهای نیمه تمام و همچنین احداث طرح های جدید در پایان سال ۱۳۷۸ و انتهای برنامه دوم توسعه صنعت پتروشیمی، ظرفیت سالانه تولید این صنعت به ۱۴ میلیون تن رسید.

جهش و تثبیت

در این دوره (برنامه های سوم تا ششم توسعه) هدف صنعت پتروشیمی حرکت به سمت استقرار در کلاس جهانی تعیین شد. اهداف و ویژگی‌های متمایز این دوره جهش و فزونی تولید و ارزش تولیدات، گسترش و تکمیل زنجیره ارزش تولید محصولات، ارتقاء جایگاه صنعت پتروشیمی در صادرات کالاهای غیرنفتی، افزایش سهم در اقتصاد ملی، ارتقاء نسبی جایگاه صنعت پتروشیمی ایران در منطقه و جهان است.

اجرای طرح های متعدد در طول برنامه های توسعه موجب رشد چشمگیر تولید محصولات پتروشیمی شده است، به نحوی که ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی از سه میلیون تن در سال ۱۳۵۷ به حدود ۹۶ میلیون تن در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است.

توسعه پایدار و متوازن صنعت پتروشیمی

در سال های اخیر با تغییر مأموریت شرکت ملی صنایع پتروشیمی از سازمان بنگاهدار به سازمان توسعه ای اهداف کلان صنعت پتروشیمی به قرار ذیل تثبیت شد:

۱- توسعه پایدار و متوازن صنعت پتروشیمی در راستای تحقق اهداف چشم انداز ۱۴۰۴ صنعت پتروشیمی کشور با رویکرد تکمیل زنجیره ارزش بر اساس مطالعات آمایش سرزمین
2- توسعه سرمایه گذاری و ایجاد ظرفیت های جدید محصولات پتروشیمیایی و افزایش ارزش افزوده منابع هیدروکربوری با لحاظ نمودن تکمیل زنجیره ارزش با اولویت تکمیل طرح های نیمه تمام
3- ارتقاء سهم صنعت پتروشیمی در اقتصاد ملی و حضور مؤثر در بازارهای جهانی
4- توسعه فناوری و فعالیت شرکت های دانش‌بنیان داخلی در راستای بومی سازی فناوری های نوین
5- توسعه بازار، تولید محصولات متنوع و حضور در بازارهای داخلی(صنایع پایین¬دستی) و بین المللی جدید
6- فراهم نمودن شرایط قانونی تخصیص منابع مالی مورد نیاز طرح¬های پتروشیمی

شرکت ملی صنایع پتروشیمی در طی مدت برنامه های توسعه ای، تمامی تلاش و همت خود را به کار بسته تا با دستیابی به موقعیت برتر و حداکثر استفاده از مزیت های نسبی کشور حضوری موثرتر، در منطقه و جهان بدست آورد. نماد چنین حضوری، تغییرات شاخص ها و متغیرهای اقتصادی بنگاه، چون تولید، صادرات، سرمایه گذاری، ارزش افزوده و سهم در تولید ملی، مشارکت های منطقه ای و گستردگی بازارهای هدف صادراتی است.

روند توسعه صنعت پتروشیمی ایران در یک نگاه

*محصول نهایی = صادرات+ فروش داخلی خالص

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال­های قبل از انقلاب اسلامی ( سال ۱۳۵۶ )

· مرحله نخست توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در سال ۱۳۴۲ با بهره برداری از واحد تولید کود شیمیایی مجتمع پتروشیمی شیراز آغاز شد و در پایان همان سال نیز شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس گردید. در مرحله بعدی و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت در قالب سه برنامه عمرانی(۵۶–۱۳۴۳) به اجرا درآمد.از عمده اهداف این سه برنامه، تأمین نیاز داخلی کشور به کودهای شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی و پتروشیمیایی بود. احداث مجتمع­های پتروشیمی رازی(شاهپور)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارگ، فارابی(ایران نیپون) و طرح­های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده­ای از احداث پتروشیمی بندرامام (‏ایران-ژاپن) حاصل تلاش­های این دوره است.

· در سالهای منتهی به سال ۱۳۵۶ کل سرمایه­گذاری انجام شده در شرکت ملی صنایع پتروشیمی به حدود ۱۱۰ میلیارد ریال رسید

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در دوران دفاع مقدس ( ۱۳۶۷ – ۱۳۵۸ )

• از ابتدای سال ۱۳۵۸ تا نیمه اول سال ۱۳۶۷ عمده فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در پشتیبانی از جبهه ای جنگ تحمیلی و همچنین مراحل طراحی و مهندسی و تدارکات و آماده سازی زمین مجتمع های اراک و اصفهان خلاصه می شد. تنها فعالیت عمده، در این دوره تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز بود. در نیمه دوم سال ۱۳۶۷و با پذیرش قطعنامه ۵۹۸، تلاش مجدانه شرکت برای بازسازی و نوسازی مجتمع ها و واحدهای تولیدی آغاز شد.
• در دوره مورد بحث کل سرمایه گذاری شرکت به رقم ۴۲۰ میلیارد ریال رسید و از این طریق شرکت توانست طرح توسعه پتروشیمی شیراز (آمونیاک و اوره ۲) و کلرآلکالی را تکمیل نماید و اجرای طرح¬های متانول شیراز، مجتمع پتروشیمی اراک و واحد دی آمونیم فسفات رازی را آغاز کند. بعلاوه در همین دوره، شرکت طراحی ـ مهندسی صنایع پتروشیمی(پیدک) در قالب طرح متانول اول در شیراز شکل گرفت و برای اولین بار طراحی تفصیلی در کشور انجام شد.
• در سال ۱۳۶۷ مجتمع پتروشیمی شیراز به بیشترین مقدار تولید خود پس از انقلاب دست یافت و همزمان، تولید مجدد در فازهای اول و دوم مجتمع پتروشیمی رازی آغاز شد. در این سال مجموع تولید مجتمع¬ها به ۸۸۰ هزار تن (محصولات میانی و نهائی) رسید و شرکت موفق به صدور حدود ۲۷۰ هزار تن گوگرد به ارزش ۲۶ میلیون دلار و فروش داخلی ۴۳۰ هزارتن محصولات شیمیائی به ارزش ۵ میلیارد ریال گردید.
  
  دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال¬های برنامه اول توسعه ( ۱۳۷۳-۱۳۶۸ )
• طی سال های ۷۳–۱۳۶۸با به اجرا درآمدن اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی، بازسازی مجتمع های آسیب دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به تدریج، مجتمع های آسیب دیده به بهره برداری رسید. در عین حال شماری از طرح های اساسی شرکت شامل مجتمع های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک (فاز یک) و بندرامام نیز تکمیل و بهره ‏برداری از آنها آغاز شد.
• از اهداف مهم این برنامه تأمین نیاز صنایع پایین دستی (طرح جایگزینی واردات)، صدور محصولات پتروشیمی و کمک به رهایی از اقتصاد تک محصولی در بلند مدت، فراهم آوردن زمینه های رشد صنعت غیروابسته و پایه ریزی تکنولوژی داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل کشور بود.
• طرح های عمرانی برنامه اول شامل ۱۰ طرح جدید بود. در سال های این برنامه بهره¬برداری از طرحهای دی آمونیم فسفات رازی (۱۳۶۹)، متانول اول شیراز (۱۳۶۹)، پتروشیمی بندرامام (۱۳۷۳-۱۳۶۹)، پتروشیمی اصفهان (۱۳۷۱)، فاز اول پتروشیمی اراک (۱۳۷۲) و گسترش دوده صنعتی اهواز(۱۳۷۳) آغاز گردید. در این دوره، سرمایه گذاری ۷۰۸۵ میلیارد ریالی و بهره برداری تدریجی از طرح¬های جدید موجب شد که ظرفیت تولید شرکت از ۵.۳ میلیون تن در سال ۱۳۶۸، با رشد متوسط سالانه ۱۳.۵ درصد به ۱۰.۳ میلیون تن در سال۱۳۷۳ (سال پایه برنامه پنجساله دوم ) برسد.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال¬های برنامه دوم توسعه (۱۳۷۸-۱۳۷۴ )

• برنامه پنجساله دوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی با هدف افزایش سوددهی، توسعه صادرات، گسترش خصوصی سازی و افزایش تولید و تنوع محصول با محصولات ویژه و جدید تدوین گردد.در سال های برنامه پنجساله دوم توسعه (۷۸–۱۳۷۴) شرکت با ملحوظ نمودن اهداف سود دهی، توسعه صادرات و خصوصی سازی فعالیت های خود را دنبال کرد. طی این برنامه، با بهره‏برداری از طرح¬های باقیمانده از برنامه پنجساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمی به ۱۱ میلیون تن در سال رسید.
• در این برنامه و در راستای اهداف اعلام شده، ضرورت بهره گیری از مزیت های نسبی کشور، از جمله دسترسی به آب-های بین المللی و منابع عظیم نفت و گاز و سایر تسهیلات و امکانات زیربنائی، طرح های جدیدی در منطقه بندرامام به اجرا گذارده شد و در جهت تحقق سیاست جلب سرمایه گذاری خارجی و افزایش صادرات غیرنفتی، «منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی» در محدوده منطقه بندرامام برای اجرای طرح¬های پتروشیمی و صنایع وابسته احداث شد.
• با آغاز بهره برداری از طرح های باقیمانده از برنامه اول توسعه، شامل مجتمع های پتروشیمی اراک (فاز دوم و بوتاکلر اراک)، ارومیه، خراسان و تبریز در سال های نخستین برنامه پنجساله دوم و طرح متانول پتروشیمی خارگ در پایان سال ۱۳۷۸ ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به ۱۴ میلیون تن رسید.از سوی دیگر با تداوم سرمایه گذاری در طرح های در دست احداث، حجم سرمایه گذاری در این برنامه به ۸۱۲۳ میلیارد ریال رسید. در این برنامه، تولید شرکت از ۷.۵ میلیون تن در سال ۱۳۷۳ با میانگین رشد سالانه ای نزدیک به ۸ درصد، به ۱۱ میلیون تن در سال ۱۳۷۸ رسید. در این دوره توجه به کیفیت با اخذ استاندارد ISO 9002 توسط شرکت پتروشیمی اصفهان در سال ۱۳۷۵ آغاز گردید و در پی آن سایر شرکت ها موفق به اخذ استانداردهای مدیریت کیفیت در حوزه های مختلف شدند.
• در این دوره، فروش شرکت نیز با عرضه محصولات جدید به بازار، از رشد چشمگیری برخوردار شد، چنان که در سال ۱۳۷۸ فروش داخلی تا ۳.۸ میلیون تن به ارزش ۴۳۰۰ میلیارد ریال افزایش یافت و صادرات محصولات پتروشیمی به ۲.۹ میلیون تن و ارزش ۵۸۰ میلیون دلار با رشد سالانه ۱۶ درصد رسید. سهم پتروشیمی در کل صادرات غیرنفتی نسبت به پایان برنامه اول به ۱۷.۲درصد و در صادرات بخش صنعت به ۳۰.۷ درصد ارتقاء یافت.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال¬های برنامه سوم توسعه ( ۱۳۸۳ – ۱۳۷۹ )

• برنامه پنج ساله سوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی سرآغاز مرحله جدیدی به سمت جهانی شدن فعالیت های این شرکت است. از ویژگی های متمایز این برنامه، علاوه بر جهش در میزان تولید و فروش، ارتقاء جایگاه صنعت پتروشیمی درصادرات غیرنفتی است. از جمله اقدامات مهم این دوره می توان به فعالیت هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت های موجود، اجرای طرح های توسعه، توسعه صادرات و ارتقاء جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی، خصوصی سازی و تغییر ساختار شرکت ملی صنایع پتروشیمی اشاره کرد.
• مهمترین اهداف برنامه پنجساله سوم شرکت، بر اجرای اکثریت طرح های برنامه پنجساله دوم و همچنین استفاده بهینه از ظرفیت های موجود، نوسازی و بازسازی واحدهای قدیمی، تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، حداکثر استفاده از توانمندی های فنی- مهندسی داخل، تجهیز مناطق ویژه اقتصادی، توسعه صادرات، خصوصی سازی، حمایت از سرمایه گذاری بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه تأکید داشت.
• در این برنامه اجرای طرح های جدید با هدف تولید محصولات با ارزش¬افزوده بیشتر و استفاده حداکثر از خوراک های اتان و مایعات گازی در نظر گرفته شده است. برای اجرای این طرح ها، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به واسطه ارتباط آن با منابع گاز طبیعی میدان پارس جنوبی مکان مناسبی برای اجرای طرح های جدید پتروشیمی تشخیص داده شد.

با مجموع سرمایه گذاری به ارزش ۱۱۵۴۰۰ میلیارد ریال و بهره برداری از طرح ها، در پایان سال ۱۳۸۳ ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به ۱۸ میلیون تن رسید. تولید محصولات پتروشیمی نیز از ۱۱ میلیون تن در سال ۷۸ به ۱۵ میلیون تن در سال ۸۳ رسید. در سال ۱۳۸۳، صادرات و فروش داخلی شرکت به ترتیب ۵.۲ میلیون تن به ارزش ۱۷۲۶ میلیون دلار و ۴.۸ میلیون تن به ارزش ۱۲.۶ هزار میلیارد ریال بوده است.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال¬های برنامه چهارم توسعه ( ۱۳۸۹– ۱۳۸۴ )

• مهمترین اهداف این دوره، اجرای طرح های توسعه ای صنعت پتروشیمی با رویکرد استفاده از منابع هیدروکربوری گازی جهت گسترش زنجیره ارزش تولید محصولات پتروشیمی با ارزش افزوده بیشتر با اتکاء به استفاده حداکثری از توانمندی های داخلی و جذب سرمایه های بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه می باشد.در طی سال های برنامه چهارم (۱۳۸۴ لغایت۱۳۸۹) ۴۰ طرح به ظرفیت ۳۴.۳ میلیون تن به تولید رسید.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سالهای برنامه پنجم توسعه (۱۳۹۵– ۱۳۹۰)

• از ابتدای برنامه پنجم توسعه تا پایان سال ۱۳۹۵ با بهره برداری از ۲۶ طرح پتروشیمی شامل

طرح های تولیدی، زیر بنایی، سرویس های جانبی، بهینه سازی مصرف خوراک و پژوهشی که عموماً توسط بخش خصوصی اجرا گردید، حدود ۱۰.۵ میلیون تن به ظرفیت تولید کشور افزوده شد.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سالهای برنامه ششم توسعه (۱۴۰۲– ۱۳۹۶)

• طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده و اهداف تعیین شده در طی سال‌های برنامه ششم ۲۵ طرح با مجموع ظرفیت ۳۳.۶ میلیون تن تا پایان سال ۱۴۰۲به بهره‌برداری و تولید رسیده‌اند که باعث محقق شدن ۹۶.۳ میلیون تن ظرفیت در پایان سال برنامه ششم شده است.
• در پایان سال ۱۳۹۶ صنعت پتروشیمی با تعداد ۵۳ مجتمع تولیدی به ظرفیت ۶۴ میلیون تن توانست با مصرف مجموع ۳۳.۳ میلیون تن خوراک و سوخت از منابع بالادستی به تولیدی معادل ۵۳.۶ میلیون تن دست یابد. مجتمع های فعال پتروشیمی در این سال با فروش ۳۰.۷ میلیون تن در بازارهای داخلی و صادراتی موفق به کسب درآمدی معادل ۱۷.۱ میلیارد دلار شد.
• در پایان سال ۱۴۰۲ (پایان برنامه ششم توسعه) صنعت پتروشیمی با تعداد ۷۲ مجتمع تولیدی به ظرفیت ۹۶.۳ میلیون تن و با مصرف مجموعاً ۵۱ میلیون تن خوراک و سوخت از منابع بالادستی موفق به تولید ۷۴.۳ میلیون تن محصولات پتروشیمی دست یابد که با فروش ۴۲.۱ میلیون تن در بازارهای داخلی و صادراتی موفق به کسب درآمدی معادل ۲۳.۳ میلیارد دلار شد.