به گزارش مسیر انرژی، اشتراکات فرهنگی، مذهبی و آئینی میان ایران و تاجیکستان خود یکی از پایه های مهم مناسبات میان دو کشور است و به همین سبب به رغم ۹ سال روابط سرد میان دو کشور، بار دیگر با سفر روسای جمهور دو کشور به سرزمین های یکدیگر و امضای چندین توافق همکاری آوای شکوفایی روابط تجاری میان دو کشور به گوش می رسد.
تاجیکستان کوچک‌ترین کشور آسیای میانه است و با افغانستان از جنوب، ازبکستان از غرب و شمال، قرقیزستان از شمال و جمهوری خلق چین از شرق، هم‌مرز است و اشتراکات زبانی و فرهنگی میان دو کشور می تواند سکوی پرتابی برای حضور کالاهای ایرانی در چین و قرقیزستان و ازبکستان باشد.
در پی حمایت ایران از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان روابط دو کشور به مدت ۹ سال تیره شد، اما متعاقبا در پی سفر ابراهیم رئیسی به تاجیکستان به عنوان اولین مقصد سفر پس از به قدرت رسیدن خود در شهریور ۱۴۰۰ و حضور امامعلی رحمان همتای تاجیکی وی در تهران در سال بعد و افتتاح کارخانه پهپاد «ابابیل ۲» در این کشور به دست ایران مناسبات دوجانبه به سمت و سوی گرمی و دوستی پیش رفت. سفر رحمان به ایران منجر به امضای ۱۶ سند در زمینه هایی مانند تجارت، حمل و نقل و انرژی شد و برنامه همکاری های تجاری و اقتصادی برای سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰ تدوین گردید.
همجواری تاجیکستان با افغانستان و تهدیدهای ناشی از سوی گروه تروریستی داعش یکی از مسایل حایز اهمیت در راه اندازی خط تولید پهپاد «ابابیل ۲ » به دست مهندسین ایرانی در این کشور بوده است. همچنین همکاری قرقیزستان و ترکیه در زمینه پهپاد و درگیری میان قرقیزستان و تاجیکستان نیز دلیل دیگری برای عزم دوشنبه برای راه اندازی این کارخانه با اهداف دفاعی بوده است
لازم به ذکر است که همجواری تاجیکستان با افغانستان و تهدیدهای ناشی از سوی گروه تروریستی داعش یکی از مسایل حایز اهمیت در راه اندازی خط تولید این پهپاد بوده است. همچنین همکاری قرقیزستان و ترکیه در زمینه پهپاد و درگیری میان قرقیزستان و تاجیکستان نیز دلیل دیگری برای عزم دوشنبه برای راه اندازی این کارخانه با اهداف دفاعی بوده است. چنانکه در سال ۲۰۲۱ تاجیکستان و قرقیزستان چندین بار با یکدیگر وارد تنش های مرزی شدند و قرقیزستان اولین کشور آسیای میانه بود که در سال ۲۰۲۱ از ترکیه پهپاد رزمی خرید.
اما مشارکت تهران و دوشنبه تنها به حوزه های دفاعی و تجارت ختم نمی شود و گردش مالی ۱۸۰ میلیون دلاری تاجیکستان با ایران از طریق ساخت نیروگاه آبی سنگتودا-۲ و تونل استقلال توسط شرکت های ایرانی ابعاد دیگری از همکاری های اقتصادی دوجانبه است.
اقتصاد تاجیکستان تا حد قابل توجهی متکی به استخراج مواد معدنی، فرآوری فلزات، کشاورزی و همچنین حواله های ارسالی از شهروندانی است که در خارج از این کشور کار می کنند. نقره، طلا، اورانیوم، آنتیموان، تنگستن و زغال سنگ منابع معدنی آن را تشکیل می دهند. اما کارخانه‌های مختص فرآوری محصولات غذایی تاجیکی منسوخ و کوچک است و این کشور توانایی چندانی در راه اندازی صنایع سنگین ندارد و به طور کلی تأسیسات انرژی آبی قابل توجه و یک کارخانه بزرگ آلومینیوم مهم ترین بخش صنعت آن را تشکیل می دهند.
عضویت مشترک در شانگهای و اکو
عضویت در پیمان‌های مشترک و چند جانبه یکی از عواملی است که منجر به افزایش اعتماد و تسهیل روابط تجاری میان کشورها می شود و با عضویت دائمی ایران در پیمان شانگهای و هم چنین حضور هر دو کشور در سازمان همکاری های اقتصادی (اکو) افزایش روابط تجاری کشور با ملل عضو این پیمان از جمله تاجیکستان پیش بینی می شود.
در طی سال‌های اخیر و با وجود تحریم‌های آمریکا صادرات ایران به کشورهای اروپایی همواره با موانعی رو به رو بوده و بارها منابع پولی ایران در این کشورها بلوکه شده است و لذا با عضویت ایران در بلوک اقنصادی شانگهای می‌توان علاوه بر دستاوردهای سیاسی و امنیتی، فرصت‌های اقتصادی نیز برای تجار ایجاد کرد تا افزایش صادرات غیرنفتی نیز محقق شود.
حضور قدرت‌های بزرگ اقتصادی دنیا همچون چین و روسیه در سازمان شانگهای که در روند تعاملات مالی خود دلارزدایی را در پیش گرفته اند منجر به شکل گیری نظم جدیدی در دنیای تجارت شده است که کار تجارت خارجی را برای تهران ساده تر می کند. در همین راستا، تاجیکستان نیز به عنوان یکی از اعضای شانگهای در حال حاضر در تجارت خود با روسیه از ارز یوآن استفاده میکند که با توجه به محدودیت های ارزی و بانکی برای ایران و عدم عضویت کشور در سیستم های FATF و سوئیفت گزینه ای بسیار قابل توجه است.
نگاهی به مختصات روابط تجاری
به گفته محمد حسن روشنک، رئیس اتاق مشترک ایران و تاجیکستان فقدان گشایش اعتباری و تبادل ارزی بانکی میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی یکی از چالش های همیشگی تجارت ایران با این منطقه بوده است و در این روند مبلغ دریافت شده از فروش محصولات صادراتی به دبی، ترکیه یا سایر کشورها ارسال شده و از طریق صرافی های ایرانی به ریال پرداخت می شود و در واقع عدم جا به جایی ارز یکی از مهم ترین مشکلات فغلی در تجارت به واسطه تحریم ها است. به رغم حضور یک بانک ایرانی در تاجیکستان، این بانک از کمک به تجار ایرانی ناتوان بوده است.
حجم تجارت دو کشور در سال ۱۴۰۱ حدود ۲۴۰ میلیون دلار بوده است. این رقم در سال پیش از آن ۱۳۱میلیون دلار بوده و نسبت به سال ۹۹، رشد ۴۶۳ درصدی را نشان می‌دهد.
مجموع روابط تجاری ایران با تاجیکستان در طی سال های ۱۳۸۶ تا ۱۴۰۰ تنها ۲ میلیون و ۷۱۳ هزار و ۹۳۳ تن کالا به ارزش ۲ میلیارد و ۵۸۳ میلیون و ۷۳۵ هزار و ۸۹ دلار بود که سهم صادرات ایران به تاجیکستان دومیلیون و ۵۲۷ هزار و ۹۳۷ تن کالا به ارزش ۲ میلیارد و ۲۰۷ میلیون و ۳۶۹ هزار و ۶۵۱ دلار بوده و واردات از تاجیکستان نیز ۱۸۵ هزار و ۹۹۶ تن کالا به ارزش ۳۷۶ میلیون و ۳۶۵ هزار و ۴۳۸ دلار بوده است. این میزان تجارت طی ۱۵ سال، مطمئناً مطلوب دو ملت نیست و دولت سیزدهم در تلاش است تا با سیاست همگرایی و توسعه روابط با کشورهای همسایه و نزدیک، به توسعه روابط تجاری و اقتصادی در کنار سایر مؤلفه‌ها در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی بپردازد.
پیش تر میلگرد، مواد شوینده، مواد معدنی و تولیدات کشاورزی از محصولات اصلی صادراتی ایران به تاجیکستان بوده است و در برخی سال ها تعداد اقلام موجود در سبد صادراتی ایران به ۵۰۰ نوع می رسیده است، اما این تنوع در حال حاضر کاهش فاحشی یافته است
پیش تر میلگرد، مواد شوینده، مواد معدنی و تولیدات کشاورزی از محصولات اصلی صادراتی ایران به تاجیکستان بوده است و در برخی سال ها تعداد اقلام موجود در سبد صادراتی ایران به ۵۰۰ نوع می رسیده است، اما این تنوع در حال حاضر کاهش فاحشی یافته است.
در پی اختلاف میان عشق آباد و دوشنبه که از سال ۱۳۹۷ آغاز شد، ترکمنستان اقدام به ممانعت از ورود کامیون های ترانزیتی ایرانی به سرزمین خود به مقصد تاجیکستان شد و بدین سبب در برهه زمانی چند ساله که با آغاز همه گیری کرونا شدت گرفت، بخشی از صادرات ایران به تاجیکستان از طریق کشورهای ثالث انجام می شد. البته در شرایط فعلی و پس از رفع محدودیت های کرونایی و موافقت مجدد ترکمنستان با ورود کامیون های ترانزیتی حامل محموله های صادراتی ایران به مقصد تاجیکستان این مشکل برطرف شده است.
تاجیکستان طی یک برنامه پنج ساله در حال حرکت به سمت توسعه صنعتی است و لذا شرکت های ایرانی خصوصا کمپانی های فعال در عرصه های دارو و محصولات کشاورزی، پتروشیمی و فولاد قادر خواهند بود با راه اندازی تولید مشترک با تولیدکنندگان تاجیک در مسیر صنعتی سازی آن کشور و ارسال تجهیزات و دانش فنی در این زمینه به این کشور گام های مهمی بردارند. لازم به ذکر است که استقرار رایزن بازرگانی ایران در این کشور نیز کمک شایانی به بازاریابی، بازارسازی و حضور اقتصادی قوی تر ایران در بازارهای دوشنبه خواهد کرد.
اما نکته شایان ذکر این است که تاجیکستان طی یک برنامه پنج ساله در حال حرکت به سمت توسعه صنعتی است و لذا شرکت های ایرانی خصوصا کمپانی های فعال در عرصه های دارو و محصولات کشاورزی، پتروشیمی و فولاد قادر خواهند بود با راه اندازی تولید مشترک با تولیدکنندگان تاجیک در مسیر صنعتی سازی آن کشور و ارسال تجهیزات و دانش فنی در این زمینه به این کشور گام های مهمی بردارند. لازم به ذکر است که استقرار رایزن بازرگانی ایران در این کشور نیز کمک شایانی به بازاریابی، بازارسازی و حضور اقتصادی قوی تر ایران در بازارهای دوشنبه خواهد کرد.
تاجیکستان در سال ۲۰۲۱ بیش از ۵۰۰ میلیون دلار مشتقات نفتی و گازی وارد کرده که ایران علی رغم تولید و صادرات گسترده محصولات پتروشیمی در آن سهمی نداشته است. هم چنین کالاهایی نظیرِ مصالح ساختمانی ازجمله سیم و کابل، پریز برق، آجر و به طور کلی مصالح ساختمانی از بازار پررونقی در تاجیکستان برخودار هستند و با توجه به صادرات گسترده مصالح ساختمانی ایران، تاجیکستان نیز می تواند به عنوان یکی از مقاصد مهم صادراتی این محصول تبدیل شود
به عنوان مثال، تاجیکستان در سال ۲۰۲۱ بیش از ۵۰۰ میلیون دلار مشتقات نفتی و گازی وارد کرده که ایران علی رغم تولید و صادرات گسترده محصولات پتروشیمی در آن سهمی نداشته است. هم چنین کالاهایی نظیرِ مصالح ساختمانی ازجمله سیم و کابل، پریز برق، آجر و به طور کلی مصالح ساختمانی از بازار پررونقی در تاجیکستان برخودار هستند و با توجه به صادرات گسترده مصالح ساختمانی ایران، تاجیکستان نیز می تواند به عنوان یکی از مقاصد مهم صادراتی این محصول تبدیل شود.
تاجیکستان که در زمینه صنعت و ماشین آلات کشاورزی نیز از عقب ماندگی رنج میبرد، نیازمند تقویت زیرساخت این حوزه خصوصا تجهیزاتی همانند تراکتور است و پیش تر وزیر کشاورزی این کشور قربان حکیم زاده در دیدار با سفیر پیشین ایران در دوشنبه محمدتقی صابری خواستار واردات تراکتور و تجهیزات کشاورزی ایرانی به این کشور شده بود.
محصولات کشاورزی، خشکبار، مصالح ساختمانی، محصولات پتروشیمی، شیرینی و شکلات، محصولات صنعتی، لوازم الکترونیکی، لوازم خانگی، کفش و پوشاک، لوازم آشپزخانه، محصولات شیمیایی، ماشین آلات صنعتی، پارچه، چرم، لوازم التحریر، ادوات کشاورزی و لوازم بسته بندی ازجمله کالاهای ایرانی صادراتی به کشور تاجیکستان و عمده اقلام وارداتی از آن کشور شامل مواد اولیه و واسطه‌ای برای بخش تولید مانند پنبه، پیله کرم ابریشم، نخ‌های پنبه‌ای، کاغذ و مقوا است.
نتیجه
منابع آبی سرشار تاجیکستان و پتانسیل قابل توجه این کشور در حوزه های کشاورزی و تولید محصولات باغی و همچنین دانش فنی و تجهیزات کشاورزی ایران می تواند معادله برد-بردی را برای دو طرف رقم زند تا ایران در بزنگاه بحران آبی، بتواند بخشی از نیاز بازار خود را از طریق کشت فراسرزمینی تامین کند. تاجیکستان ۷۰ درصد موادغذایی موردنیاز خود را از طریق واردات تامین می کند.
انگیزه اصلی تاجیکستان برای همکاری در عرصه بین‌الملل، با وجود مساحت کم دارای ثروت‌های بزرگ آبی است و جزو کشورهای بالادست به‌حساب می‌آید که دارای منابع بسیاری از جمله رودخانه‌ها، یخچال‌های طبیعی و تالاب‌ها است و سالانه ۶۴ میلیارد مترمکعب آب روان آشامیدنی در تاجیکستان موجود است که حدود ۶۰ درصد ذخیره‌های آب کشورهای آسیایی را تشکیل می‌دهد.
البته، مهمترین همکاری‌های بین دو کشور، در حوزه انرژی و فنی_مهندسی در نظر گرفته می شود که در این زمینه در خصوص احداث نیروگاه برق‌آبی در تاجیکستان برنامه‌ریزی شده و استفاده حداکثری از پتانسیل شرکت‌های ایرانی در این زمینه مدنظر قرار گرفته است، در حالی که همکاری شرکت های ایرانی برای احداث نیروگاه برق‌آبی راغون در کشور تاجیکستان قابل ملاحظه است. در نهایت علی رغم برخی تفاوت ها در شاکله سیاسی تهران و دوشنبه همچون روابط نزدیک دوشنبه و واشنگتن، تاجیکستان برای حفاظت خود از تهدیدات امنیتی از سوی قرقیزستان و طالبان نیازمند تعاملات دفاعی با ایران است که این روند در سفر روسای جمهور دو کشور به سرزمین های یکدیگر و امضای چندین توافق همکاری مشهود است.
